Чингэс хаан Монголд “буудаллажээ”

Монголын Үндэсний түүхийн музей өчигдөр хөл ихтэй байлаа. Энэ зуны хувьд тэнд өдөрт 1000-3000 хүн үйлчлүүл­дэг болсон аж. Түүхт олон ой давхцсан жил тохиож байгаа нь Үндэсний му­зей ачаалалтай ажиллах шалтгаан болсон бо­лол­той. Үүнээс гадна Дэлхийг тойрон аялаж буй "Чингэс хаан" үзэс­гэлэн тус му­зейд тавиг­даж байгаа юм. Хоёр жилийн өмнөөс АНУ-ын Хьюстен, Сан Хосе, Ден­вер хот болон Сингапурт гарч 300 гаруй мянган хүний хүртээл болсон "Чингэс хаан" үзэсгэлэн өнгөрсөн са­рын 10-нд Монголд "буу­даллажээ".
Музейн Эзэнт гүрний танхим руу явахад зам шатны ханан дээр Чингэс хааны хэлсэн үгнүүдийг ишлэл болгосон хараг­дана. "Хөвгүүд минь ээ! Миний амьдрал дэлхийг байлдан дагуулахад хэт ахар байлаа. Миний хийж гүйцээгүйг гүйцээх үүргийг та нарт үлдээе" гэсэн үгийг орчуулагчид гадаа­дын жуулчдад тайл­бар­лаж байгаатай таарав.

Танхимд Монголын эзэнт гүр­ний түүхтэй хол­бог­долтой 150 гаруй үзмэ­рийг дэлгэжээ. Ерөн­хий­­дөө гадаадад гаргасан Бо­ловс­рол, соёл, шинж­лэх ухааны яам болон АНУ-ын судлаач Дон Лес­семийн хамтарч га­даа­дад гаргасан "Чингэс хаан" үзэсгэ­лэнгийн за­рим үзмэрийг буцаан ав­чирсан аж. Мөн Үндэсний но­мын сан, цэргийн му­зей зэргээс авсан XIII зуунтай холбоотой үзмэ­рүүдийг ч дэлгэсэн бай­лаа. Танхимд хөтөч, тайл­барлагч байсангүй. Мон­голын үндэсний музейн менежерийн яриагаар дүрс, дууны технологи, компьютер ашигласан учраас тайлбарлагч шаард­лагагүй гэнэ.

Тухайлбал, шалан дээр Чингэс хааны дай­лаар мордож байсан улсуудыг газрын зураг, он сар зэрэг мэдээ­лэл солигдоно. Мөн хаданд Эзэнт гүрний түүхтэй холбоотой барим­туудыг дэлгэжээ. Өргөн дэлгэ­цийн те­ле­визээр "Чингэс хаан" уран сайхны кино­ны Чин­гэсийн дүрд тогло­сон жү­жигчинг тал бүрээс нь харуулах юм. "Чингэс хаан иймэр­хүү хүн байсан болов уу" гэдэг утгаар таниулж буй нь тэр гэнэ. Ерөнхийдөө үзэсгэлэн­гийн ерөн­хий дизайн, чимэглэлийг АНУ-ын мэр­гэжилтэн Дэвид Томпсан хийж, мэргэжилтнээр нь Ричард Беизер ажилла­сан юм байна. Компью­тер, дуу, дүрсний техно­логи ашиглас­наараа дэл­хийн стандартыг хан­га­сан үзэсгэлэн болсныг музейн удирдлага хэлж байсан.

Шилэн хоргонд 13-15 дугаар зууны хувцас, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийн үзмэрүүдийг дэлгэ­жээ. Тухайлбал, XIII зууны монгол цэргийн ширэн хуяг, ялтсан гутал л гэхэд барагтай бол сум нэвт­рэхээргүй харагдана. Ялт­сан гу­талны түрий завсар нимгэн ялтас тө­мөр хав­чуулжээ. Мөн хос­гүй үнэт үзмэрт тооцогдох гэр тэ­рэгний цөн тэнд байна. Зэрвэс харахад дугуй төмөр мэт харагдах бо­ловч XIII зуунд Монголд тө­мөрлөгийн үйлдвэр хөгж­чихсөн байсныг ха­руулж буй үзмэр гэнэ. Мөн алтан бугуйвчны хэв, танан чимэглэлтэй аяга­ны хагархай зэрэг өмнө нь монголчуудын үзэж байгаагүй үзмэрүүдийг дэлгэжээ. Тодруулбал, Хархорум хотод газар тариалан эрхэлж байс­ныг гэрчлэх ооль, анжи­сын хошуу тэнд байна. Мөн "Монгол" булш­наас гарсан хамгийн эртний үйлийн хайчийг үзэгчид нэлээд сонирхож байсан.

Үзэсгэлэнгийн талаар Монголын Үндэсний музейн дэд захирал Л.Жаргалаас тодрууллаа.

-Үзмэрүүдээс гадна тайлбар баримт нэ­лээд дэлгэсэн нь ямар учиртай юм бэ?

-Чингэс хааны байл­дан дагууллын гол утга учир юунд байсныг Чин­гэс хаан байлдан дагуу­лахдаа биш агуу их соё­лыг түгээгч байсныг гэрч­лэх баримт бичгүүдийг дэлгэсэн байгаа. Ту­хайл­бал, одоогийнхоор төрд хүнийг сонгохдоо маш том шал­гуур тавьдаг байж. Мөн байгалийг хэр­хэн хамгаалахыг сургадаг байсан. Булаг, шанд руу цагаа хийхгүй, удган мо­дыг огтолбол ямар үр да­гавар гарахыг зааж сур­гаснаараа Чингэс хаан дэл­хийд өвөө үлдээсэн.

-Жуулчид музейд энэ үзэс­гэлэнг голч­лон сонирхож бай­гаа бололтой.

-Монгол Улсыг Чингэс хаа­наар төсөөлдөг. Тий­мээс ч Мон­голд Чингэс хааных нь тухай үзэсгэ­лэн гарсанд олзуурхаж байна. Хөтөчүүд ч жуулч­дад үүнийг сайн тайл­барлаж байх шиг байна. Үүнээс гадна мон­голчууд ч их үзэж байна.

-Хувь хүмүүсээс ав­сан үз­мэр хэр олон байна вэ?

-Америкийн иргэний хувь цуглуулагчийн үзмэр анх удаа тавигдаж бай­гаагаараа онцлог байна. XIII зууны үеийн монгол цэргийн дуулга, хуяг, бүс, гутал зэрэг хувь хүний цуглуулга ирсэн байгаа. Музейн үзмэр болон хувь цуглуулагчдын мөнгөн зооснуу­дыг дэлгэсэн. Ту­хайлбал, Нямаа гэдэг хүний цуглуулгаас авсан Хубилай хааны үеийн цаасан мөнгөн тэмдэгт бүрэн эхээрээ бий.

-Хувь цуглуулагч­дын үзмэ­рийг му­зейд үлдээх боломж бий юү?

-Байхгүй. Даатгалын гэрээтэй­гээр түр тавиу­лаад буцааж авна.

-Хосгүй үнэт үзмэр хэр олон байна вэ?

-Ялтсан гутал, монгол гэр тэрэгний цөн, язгуурт­ны дээл зэрэг хосгүй үнэт үзмэрүүдийг дэлгэсэн байгаа.

-Танайхаас өөр му­зейн ямар үзмэрүү­дийг авчирсан бэ?

-Чингэс хааны үеийн угийн бичиг, Юан гүрний үеийн судрыг Үндэсний номын сангаас, цэргийн дуулга зэргийг Монгол цэргийн музейгээс, шаа­зан ваар эдлэлийг яаж хийж байсныг харуулах үзмэрүүдийг Хархорум музейгээс авчирсан.

-Үзмэрүүд хадгалах орчин нь шаардлага хангаж байгаа юу. Агааржуулалт, гэ­рэл гээд үзмэр хад­галах шаард­лага өн­дөр байх?

-Өөрийнхөө хэмжээнд орчныг нь бүрдүүлж бай­гаа. Шаардлага хангаж байгаа гэхэд бас хэцүү. Гэхдээ манай барилга музейн зориулалттай бо­лохоор харь­цангуй гайгүй гэсэн юм.

"Чингэс хаан" үзэсгэ­лэн аравдугаар сарын 10-ыг хүртэл үргэлжлэх юм байна. Өмнөх жи­лүү­дэд үйлчлүүлэгчдийн 60 гаруй хувь нь гадаадын­хан байсан бол энэ жил эсрэгээрээ монголчууд музейд очих нь их болжээ. "Чингэс хаан" үзэсгэлэн тавьж байгаатай холбог­дуулан тус музей тасал­барынхаа үнийг нэмсэн гэнэ. Гэхдээ жуулчид, мон­голчууд ялгаагүй 5000 төг­рөгөөр үзэсгэлэн бо­лон бусад үзмэрийг үзэх боломжтой аж.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР
Гэрэл зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ